Ο μουσικοποιητικός πλούτος της Μεγάλης Εβδομάδος

Η Μεγάλη Εβδομάδα παρουσιάζει την μεγαλύτερη ποικιλία συνθέσεων, ύμνων και μελών ενώ παρελαύνουν όλοι οι ήχοι προκειμένου να αποδοθεί το βαθύ περιεχόμενο των ημερών αυτών. Στην ανάλυση που ακολουθεί επιλέξαμε κυρίως δύο ομάδες τροπαρίων, τα Ιδιόμελα, που ανήκουν σε αργοσύντομο ή στιχηραρικό μέλος και τα τροπάρια των Κανόνων που ανήκουν στο σύντομο ή ειρμολογικό μέλος, εξετάζοντας συγκεκριμένους ύμνους, μέσα από τους οποίους θεωρούμε ότι γίνεται εμφανής η μουσική διαβάθμιση των ημερών της Μεγάλης Εβδομάδος, που ακολουθεί και εξυπηρετεί το βαθύ πνευματικό και θεολογικό περιεχόμενό τους. Την Κυριακή των Βαΐων το βράδυ, ψάλλεται ο Όρθρος της Μεγάλης Δευτέρας. Ο Νυμφίος Χριστός μετά την θριαμβευτική είσοδό του στα Ιεροσόλυμα αναγγέλλει στους μαθητές του το Πάθος του που πλησιάζει. Παράλληλα νοηματοδοτούν την ημέρα η ευαγγελική περικοπή της ξηρανθείσης ακάρπου συκής, η οποία συμβολίζει τους Φαρισαίους αλλά και τον κάθε πνευματικά άκαρπο άνθρωπο, αλλά και η ανάμνηση του δικαίου Ιωσήφ, που προτίμησε να δραπετεύσει γυμνός παρά να πέσει στην αγκαλιά της αμαρτωλής γυναίκας του Πετεφρή. Οι κακουχίες και τα πάθη του Δικαίου Ιωσήφ αποτελούν κατά τον Παπαδιαμάντη προτύπωση των Παθών του Κυρίου. Το ιδιόμελο Ἐρχόμενος ὁ Κύριος σε ήχο α΄, που ψάλλεται σε αρκετά υψηλή βάση, δημιουργεί παρακλητικό και συνάμα κατανυκτικό κλίμα και γίνεται προσκλητήριο προς τους μαθητές αλλά και κάθε πιστό, να καθαρίσει με την μετάνοια και την εξομολόγηση τον εαυτό του, ώστε να έχει πνευματική εγρήγορση προκειμένου να συμπορευθεί με τον Πάσχοντα Αμνό του Θεού. Στο ίδιο πλαίσιο ανταπαντά το Ιδιόμελο Φθάσαντες πιστοί σε πλ. α΄, δίδοντας το αίσθημα της χαρμολύπης αλλά και της δοξολογικής ευχαριστίας που μας αξίωσε να προσεγγίσουμε τις Άγιες ημέρες του Πάθους Του.
Την Μεγάλη Δευτέρα το βράδυ ψάλλεται ο Όρθρος της Μεγάλης Τρίτης, και η Εκκλησία θυμάται  την παραβολή των 10 παρθένων, τη στιγμή που οι Φαρισαίοι προσπαθούν να καταφερθούν εναντίον του Διδασκάλου και να παγιδεύσουν τον Σωτήρα ώστε να Τον οδηγήσουν σε δίκη. Το πρώτο ιδιόμελο Ἐν ταῖς Λαμπρότησι, ψάλλεται σε α΄ ήχο ενώ παρενθετικά ολόκληρες φράσεις εκπίπτουν σε Δεύτερο ήχο, και έτσι ενισχύεται ο παρακλητικός τόνος σε αυτό. Η ραθυμία, η οκνηρία των πέντε μωρών παρθένων, και η ανάγκη για εγρήγορση, νήψη, και καταφυγή στο έλεος του Θεού προβάλλονται στον ύμνο αυτό που εξυπηρετείται από την ελεύθερη κίνηση του εισαχθέντος δευτέρου ήχου.
Το ιδιόμελο, Ο τη ψυχής ραθυμίᾳ, κινείται εξ ολοκλήρου στον παρακλητικό β΄ ήχο, εκφράζοντας θερμή ικεσία στον Νυμφίο Χριστό να μην επιτρέψει την ύπνωση που ακολουθεί την τεμπελιά και τη ραθυμία, αλλά να διατηρήσει αναμμένη την πνευματική μας λαμπάδα που ακολουθεί τις αρετές και την αύξηση των πνευματικών χαρισμάτων (των ταλάντων), ώστε να συμμετάσχουμε στην χαρά του Νυμφώνα και της Αναστάσεως Του.
Η μετάνοια της πόρνης γυναίκας που άλειψε με μύρο τα πόδια του Ιησού, διαποτίζει όλους τους ύμνους του Όρθρου της Μεγάλης Τετάρτης Εσπέρας, και κορυφώνεται με επίταση στο Τροπάριο της Κασσιανής μοναχής. Αντίστροφη κίνηση στη μετάνοια της πόρνης, η οργή των Φαρισαίων αλλά και του αχάριστου μαθητή Ιούδα, που μεθοδεύει την προδοσία Του.  ‘‘Πόσον αι δύο πράξεις, η της πόρνης και η του Ιούδα, αντιθέτως κείνται αλλήλαις!’’...‘‘Κάλλιστα της εσπέρας ταύτης τα τροπάρια· εν αυτοίς η αμαρτωλός θαυμάζεται και επαινείται, ο δε Ιούδας κατακρίνεται δι᾿ εκφράσεων ανταξίων της προδοσίας, προς διόρθωσιν των αμαρτωλών’’.
Τα δύο πρώτα ιδιόμελα των αίνων Σε τον τῆς Παρθένου και Το πολύτιμον μύρον ‘‘ψαλλόμενα εις τρυφερώτατον ήχον’’, τον α΄, εκφράζουν εμφαντικά το βάθος της μετανοίας της αμαρτωλής γυναίκας, γεγονός που τονίζεται με παρένθετα τμήματα σε χρωματικό Δεύτερο και πλάγιο του Δευτέρου, κατά τη ροή τους, και την ικεσία να παράσχει ο Σωτήρας την άφεση σε κάθε ένα από εμάς.
Τα Απόστιχα τροπάρια της ίδιας ακολουθίας κορυφώνουν την ένταση με τον σκληρό χρωματικό πλάγιο του Δευτέρου ήχο, καθώς ομολογούν το παράδοξο φαινόμενο η βεβυθισμένη τῇ ἁμαρτίᾳ γυναίκα να είναι η μόνη που αναγνωρίζει την Θεότητα του Χριστού και εμπιστεύεται το ράκος του εαυτού της στην άκρα αγαθότητα και το έλεος του Θεού ( Μ. Τρίτη Εσπέρας, Σήμερον ὁ Χριστός).
Ο Όρθρος της Μ. Πέμπτης και οι Ακολουθίες των επομένων ημερών εμπλουτίζονται σταδιακά με ιδιόμελα στους χρωματικούς ήχους που επικρατούν στους Αίνους και προβάλλουν, τον φόβο, την αγωνία, τη φρίκη για τα γεγονότα που θα ακολουθήσουν.  Τέσσερα γεγονότα μας παρέδωσαν κατά τον Συναξαριστή οι πατέρες να εορτάζουμε την ημέρα αυτή: Τον ιερό νιπτήρα, το Μυστικό Δείπνο, Την Υπερφυά Προσευχή του Χριστού και την Προδοσία του Ιούδα.
Το ιδιόμελο Συντρέχει λοιπόν, σε β΄ ήχο, συγκλονίζει με τον τρόπο με τον οποίο μαρτυρεί την ντροπή και την αχαριστία των Ιουδαίων απέναντι στον Δημιουργό και κτίστη των απάντων.
Η νοηματική κορύφωση των τροπαρίων των Αίνων και η πνευματική φόρτιση που προκαλούν αμβλύνεται με την ομάδα των Αποστίχων, σε διατονικό πλ δ’, που απαλύνει και ηρεμεί την οδύνη του πιστού μπροστά στη φρίκη της προδοσίας.  Ωστόσο το Δοξαστικό Ιδιόμελο Μυσταγωγών σου Κύριε, σε ήχο θρηνητικό αλλά συνάμα και χαρμόσυνο πλ. α΄, εκτινάσσει εκ νέου το νου των πιστών, δημιουργώντας παράλληλα διεκφυγή της έντασης στο προανάκρουσμα της Ανάστασης. Η φιλία, η αγάπη, η ταπείνωση, η διακονία, η γεύση του Σώματος και του αίματος Του Χριστού, νικά κάθε φόβο, ακόμη και αυτό του πάθους και του θανάτου.
Η Ακολουθία των Αχράντων Παθών του Κυρίου ‘‘διακρινομένη καθ᾿ όλα από της των παρελθουσών ημερών’’, αποτελεί την πιο πολυσύνθετη σε δομή και εναλλαγή ήχων ακολουθία της Μεγάλης Εβδομάδος. Καθίσματα, ιδιόμελα και 14 αντίφωνα πλαισιώνουν  τις 12 ευαγγελικές περικοπές που αναφέρονται στο πάθος του Χριστού. Ο Εκτενής κανόνας, οι Μακαρισμοί, και τα υπόλοιπα ιδιόμελα των Αίνων και των Αποστίχων, συνθέτουν ένα πολύχρωμο υφαντό που μυσταγωγεί τον πιστό στα πάθη του Χριστού αλλά και αναπαύει την ψυχή από την αδυναμία της να αντιληφθεί το μέγεθος της Θυσίας και της Απέραντης ταπείνωσής Του.
Το ιδιόμελο Δύο και πονηρά, σε γ΄ ήχο, απαριθμεί με απαράμιλλο τρόπο και απλότητα όλα τα Πάθη του Θεανθρώπου σε τέσσερις μόλις γραμμές. Οι Χρωματικοί ήχοι κατέχουν εξέχουσα θέση με χαρακτηριστικά θρηνητικά μέλη, όπως το Σήμερον κρεμάται  και το Εξέδυσάν με, στον περιπαθή κατά τον Παπαδιαμάντη πλ. β΄. Οι ύμνοι αυτοί οδηγούν στην κορύφωση του Θείου Δράματος. Ωστόσο πολύ σοφά η Τάξις της Ακολουθίας προβλέπει μετά το πρώτο,  Κανόνα εις ήχον πλ. β’ ειρμολογικόν, ο οποίος έχει απεκδυθεί το βαρύ χιτώνα του σκληρού χρωματικού του, ενώ μετά το δεύτερο ακολουθούν τα Απόστιχα σε α΄ και β΄ ήχο αλλά και ο διατονικός πλ δ’ των δύο δοξαστικών των Αποστίχων που αποσυμπιέζουν την ένταση.

Κωνσταντίνος Κουτούμπας, Θεολόγος